Voor het eerst is er een atlas met álle voetsporen van Vincent van Gogh in Brabant: hier ontstond zijn liefde voor de natuur
ZUNDERT/HELVOIRT/NUENEN – De wereldberoemde schilder Vincent van Gogh woonde, werkte en verbleef meer dan de helft van zijn 37 levensjaren in Brabant. Een gloednieuwe atlas beschrijft 46 plekken waar zijn voetsporen zichtbaar zijn. Mooi voor de fijnproever én de dagjesmens.
In Brabant is veel veranderd sinds Vincent van Gogh op 30 maart 1853 in Zundert werd geboren. Toch kent zijn geboortedorp 170 jaar later nog volop boomkwekerijen en fruittelers. Deze agrarische tak kwam op in de tijd dat Vincent in de wieg lag.De veengronden in West-Brabant waren na eeuwenlang turfsteken veranderd in heide en zandgronden, ideaal voor het verbouwen van gewassen. Dat is nog altijd zo, al zijn de boerderijtjes van de keuterboeren van toen nu industrieel opgezette bedrijven met enorme percelen.De arbeiders komen tegenwoordig niet meer uit arme kerkdorpjes in de omgeving, maar van veel verder weg. De Molenstraat in hartje Zundert herbergt een Poolse kruidenier en een Oost-Europese supermarkt. In het verlengde van deze winkelstraat, aan de Markt 26, begon het leven van Vincent van Gogh.
Geboortehuis in Zundert
Zijn geboortehuis uit de 17de eeuw werd gesloopt in 1904, maar op dezelfde plek kwam een pastorie terug. Daar is nu het Vincent van GoghHuis gevestigd. Binnen is van alles te zien over zijn jeugd, naast tentoonstellingen van moderne kunstenaars. Om de hoek staat de protestantse kerk waar vader Theo dominee was.
Zundert vertelt graag het verhaal dat Vincent een wereldberoemde schilder werd dankzij de mooie natuur in de omgeving. Het klopt, zo lezen we in Atlas Van Gogh in Brabant, dat hij als kind eindeloze wandeltochten maakte. Het gezin Van Gogh geloofde dat in de natuur Gods aanwezigheid het meest intens te beleven was.
De liefde voor de Brabantse natuur is zichtbaar in het werk van Van Gogh, evenals in zijn vele brieven aan broer Theo. ‘Hoe dikwijls hebben wij zo in de laatste dagen van februari met Pa gewandeld naar Rijsbergen enz.’, schrijft Vincent in 1877. ‘En de leeuwerik gehoord boven de zwarte akkers met het jonge groene koren, de tintelende blauwe lucht met de witte wolken erboven, en dan de steenweg met de beukenbomen.’
Wie goed kijkt op Landgoed Wallsteijn bij Achtmaal, ziet bomen zo oud dat de kleine Vincent er mogelijk voorbij is gelopen
Op een van de laatste dagen van maart 2023 klinkt niet de leeuwerik, maar zingen wel tal van vinken, boomklevers en tjiftjafs op Landgoed De Moeren, in Klein-Zundert. Dit gebied is door de makers van de Atlas bestempeld als Van Gogh Monument. De reden: de schilder wandelde hier als kind. Dus zijn liefde voor de natuur en vogels in het bijzonder moet hier zijn ontstaan.
Dat geldt ook voor Landgoed Wallsteijn, iets zuidelijker bij het dorp Achtmaal. Ook hier staat een villa die net als De Moeren gebouwd werd door kerkvrienden van de Van Gogh-familie. De gebieden zijn niet meer zo uitgestrekt als weleer, maar nog altijd fraai om doorheen te wandelen. Wie goed kijkt, ziet bomen zo oud dat de kleine Vincent er mogelijk voorbij is gelopen. Of er vogelnestjes uithaalde voor zijn verzameling.
Logeeradres in Helvoirt
Een ander dorp dat in het nieuwe boek veel aandacht krijgt, is Helvoirt. Net als in Zundert bestaan hier wandel- en fietsroutes met het thema Vincent van Gogh. Hij woonde hier nooit, maar kwam vaak op bezoek bij zijn familie. Vader Theo was in 1871 als dominee aangesteld in het dorpje vlak bij Vught.
Ook hier zijn de domineeswoning en de hervormde kerk te zien. Het gebouw waar zijn vader preekte, tekent Vincent zelfs in 1874, als hij een paar weken bij zijn familie logeert. Hij is dan nog geen kunstenaar, maar werkt in Londen in de kunsthandel van een oom.
In Helvoirt is het voor de Van Gogh-toerist even zoeken. Het met borden duidelijk aangegeven Infopunt Van Gogh blijkt niet meer te bestaan. In het voormalige hok van de VVV in het buurthuis zit op maandagmiddag een kaartgroep. Op de gang staat een vitrine met Van Gogh-spulletjes, maar niemand weet waarheen ‘sinds corona’ het fysieke inlooppunt is verhuisd.
‘Dezen hoek van Brabant – m.i. veel mooier dan den kant van Breda’
Internet biedt uitkomst. Daar somt stichting Van Gogh Helvoirt de bezienswaardigheden op. Die staan uiteraard ook in de Atlas, voorzien van uitvoerige achtergrondinformatie. De samenstellers hebben in Helvoirt vier plekken toegevoegd aan de lijst van Brabantse Van Gogh Monumenten, zoals het huis van zijn tantes aan de Oude Rijksweg en Landgoed Zwijnsbergen.
De adellijke bewoners van destijds waren goede vrienden van dominee Van Gogh en zijn gezin. In tegenstelling tot bij de landgoederen in Zundert heeft Vincent van Gogh hier niet gewandeld. Tegenwoordig huist in kasteel Zwijnsbergen een bedrijf in software. Bezoekers zijn niet welkom, al kunnen ze wel door de natuur eromheen wandelen.
Nuenen: decor van veel schilderijen
Van alle plekken in Brabant met een ‘Van Gogh-beleving’, spant Nuenen de kroon. Hier woonde de schilder twee jaar, maakte hij het grootste deel van zijn oeuvre én zijn eerste meesterwerk: De Aardappeleters (1885). De oostelijke kant van Brabant was het favoriete deel van de schilder. In 1884 schreef hij in een brief aan collega-kunstenaar Anthon van Rappard: ‘Dezen hoek van Brabant – m.i. veel mooier dan den kant van Breda.’
Van geen andere plek in Brabant zijn zoveel gebouwen, straten en objecten terug te zien in zijn werk. Kerken, villa’s, molens, wevershuisjes, tuinen en lanen: veel daarvan is in nagenoeg originele staat te bewonderen in Nuenen en zijn twee kerkdorpen Gerwen en Nederwetten.
liefst vijftien Van Gogh Monumenten in Nuenen
Het museum Van Gogh Village Nuenen (voorheen Vincentre) bevat weliswaar geen origineel werk, maar de beheerders pochen graag dat Nuenen wél het decor van veel van die werken herbergt. Dat is niet heel overdreven gesteld, merk je tijdens een wandeling langs de liefst vijftien Van Gogh Monumenten in het dorp.
Voor wie meer tijd heeft, zijn ook het natuurgebied Nuenens Broek en het groen langs de Dommel richting Nederwetten de moeite waard. Die staan niet genoemd in de Atlas, maar de bossen en beekdalen ademen nog altijd de landelijke sfeer zoals die in de schilderijen van Van Gogh te zien is.
Theo de Vries maakte ook zijn reiskoffers en pakkisten
In Nuenen zijn met het oog op toekomstig behoud twee locaties op de Van Gogh-monumentenlijst gezet. De eerste is de voormalige textielfabriek aan de Berg, ooit eigendom van de broer van Vincents buurvrouw en geliefde Margot Begemann.
De tweede is de voormalige timmerwerkplaats van Theo de Vries, eveneens aan de Berg. Die maakte heel wat lijsten, tekenplanken en spanramen voor Van Gogh. Toen de schilder uiteindelijk Nuenen verliet, maakte De Vries ook zijn reiskoffers en pakkisten.
Minder vijandig
Eind 1885 laat Vincent Nuenen achter zich en gaat naar Antwerpen, en later nog Frankrijk. Van Gogh zoekt omgevingen die artistieker zijn, waar meer kunstenaars leven en waar de samenleving bovendien minder vijandig staat tegenover zijn onalledaagse manier van leven en werken. Toch blijft Brabant, met zijn ‘opwekkende natuur’ voor Van Gogh altijd belangrijk.
Kort voor zijn overlijden in 1890 in Frankrijk, schildert hij drie werken waarin zijn geboortegrond een rol speelt, zoals Herinnering aan Brabant. Zijn laatste beeld van de provincie omschreef hij in een brief aan Theo als volgt: ‘Hutten met mosdaken en beukenheggen, op een herfstavond met een stormachtige lucht, de zon rood ondergaande in rosse wolken.’
Andere plekken in Brabant met voetsporen van Vincent van Gogh
Breda: bakermat van de familie Van Gogh, oorspronkelijk uit Den Haag. Opa Vincent was dominee in de Grote Kerk in Breda. Het huis van oom ‘Cent’, Huize Mertersem, staat aan de Haagweg. Begraafplaats Haagveld kent enkele familiegraven.
Zevenbergen: aan de Stationsstraat 16 zat Vincent als kind op kostschool van 1864 tot 1866. Het pand is nu woonhuis.
Tilburg: hier zat Vincent twee jaar op de Rijks-HBS Koning Willem II, nu onderdeel van het gemeentehuis. Het klaslokaal waar Vincent rond 1867 tekenles kreeg, is hier nagebouwd. Aan het Sint Annaplein 18-19 herinnert een gevelsteen aan de tijd dat de scholier hier inwoonde bij de familie Hannik. Het oorspronkelijke kosthuis bestaat niet meer.
Etten-Leur: terwijl Vincent afwisselend in Engeland, Dordrecht, Amsterdam en Brussel verbleef, werkte zijn vader als dominee in Etten. De kerk staat er nog, de pastorie niet meer. Het oude raadhuis aan de Markt nog wel: hier schreef Vincent zich in 1881 in als ‘kunstenaar’, het officiële begin van zijn bestaan als schilder.
Eindhoven: de Collse Watermolen, de Genneper Watermolen en de Catharinakerk: Vincent schilderde en tekende ze toen hij in Nuenen woonde. Hij bezocht in Eindhoven geregeld goudsmid Anton Hermans aan de Keizersgracht 15. Van Gogh leende van hem antiek voor stillevens. Het pand uit 1880 (nu kantoor) staat er nog.
Lieshout: Van Gogh wandelde in zijn Nuenense tijd veel in de omgeving en legde vast wat hij onderweg zag. Molen de Vogelenzang aan de Molendreef in Lieshout prijkt op een krijttekening uit 1885.
Alle ‘Van Gogh-plekken’ in Brabant nu in één boek
Het Noord-Brabants Museum kwam met het idee voor de nieuwe atlas, die afgelopen donderdag, op de 170ste geboortedag van Van Gogh, werd gepresenteerd. Conservator Helewise Berger stelde met Ron Dirven van het Van GoghHuis het boek samen, met hulp van historici van onder meer het Van Gogh Museum Amsterdam en geld van de provincie.
Hun doel: de plekken tonen die de schilder hebben gevormd en die terug zijn te zien in zijn werk. Dat is niet alleen interessant voor fijnproevers, maar ook leuk voor dagjesmensen die eropuit willen trekken in de provincie.
Een atlas als deze biedt ‘meer inhoud aan een bezoek aan de regio’, aldus directrice Jacqueline Grandjean van het Noord-Brabants Museum in haar voorwoord. Ze vermeldt trots dat voor het eerst in één boek alle ‘Van Gogh-plekken’ in Brabant zijn gevat.
Met de aanwijzing van negen nieuwe Van Gogh-monumenten (nu 46 in totaal) hopen de makers dat die locaties goed bewaard blijven én meer toeristen op de been brengen. De wereldberoemde schilder is anno 2023 immers niet alleen kunsthistorisch van belang, maar doet ook dienst als effectief marketinginstrument.
• ‘Atlas Van Gogh in Brabant’ (Uitgeverij WBOOKS) is voor 29,95 euro te koop in de boekhandel, bij musea en online. Het boek met harde kaft telt 128 pagina’s en heeft zo’n 100 afbeeldingen in kleur.
