Dit kunstwerk is niet wat u denkt dat het is. Echt niet. De Roemeense beeldhouwer Constantin Brancusi noemde het beeld in 1916 ‘Princesse X’, hij had het gemaakt als het portret van een vrouw. Kijkt u mee: haar hoofd zit bovenaan, daaronder een lange, gebogen nek (vanaf een andere hoek beter te zien), haar borsten zijn de basis.

Toen Brancusi het beeld in 1920 in Parijs toonde, ontstond er consternatie. ‘Hier is hij dan: de fallus!’, had een collega geroepen. Of dat Matisse of Picasso was, daarover lopen de meningen uiteen.

‘Je kunt de minister niet langs een paar ballen laten lopen’

De organisatoren van de tentoonstelling stonden op het punt een Franse minister rond te leiden, en besloten het beeld toch maar weg te halen – ‘Je kunt de minister niet langs een paar ballen laten lopen’, zeiden ze. Brancusi was verontwaardigd.

Het klinkt wat flauw, de omschrijving als vrouwenportret, maar Brancusi maakte altijd al beelden met vereenvoudigde vormen. Zo voltooide hij eerder al de Slapende muze, een hoofd in de vorm van een liggende ovaal, met heel subtiel een gestileerd gezicht erin. Later presenteerde hij zelfs een bronzen ei met de titel ‘het begin van de wereld’.

Vijf jaar had hij aan dit beeld gewerkt, vertelde hij in een interview. ‘Wat is een vrouw precies? Knopen en curves, met een glimlach op haar lippen en verf op haar wangen… dat is geen vrouw.’ Hij probeerde in zijn kunst altijd een essentie uit te beelden.

Brancusi was in 1876 geboren als boerenzoon in Roemenië, had in Boekarest de kunstacademie gedaan en kwam lopend via Wenen en München naar Parijs, op dat moment het centrum van de kunstwereld. Hij combineerde invloeden uit de Afrikaanse kunst, zoals die toen en vogue waren in Parijs, met zijn fascinatie voor geometrische vormen zoals hij die ook kende uit de volkskunst uit Roemenië.

De prinses die Brancusi hier afbeeldde was mogelijk prinses Marie Bonaparte, een achter-achternicht van Napoleon. Ze was rijk, wilde dokter worden en had een bijzondere interesse voor seksualiteit in het algemeen en die van de vrouw in het bijzonder. Ze ontdekte namelijk dat ze bij ‘traditionele’ missionarisseks geen orgasme kon krijgen. Daarbij was haar in 1907 gearrangeerde huwelijk met prins George van Griekenland, die homoseksueel was, ook geen gunstige stimulans.

Later zou ze naar Wenen gaan voor een behandeling door Sigmund Freud die tot 1938 zou duren. Ze bezorgde de psychoanalyticus veel adellijke klanten, en zou 67 van zijn teksten in het Frans vertalen. Toch kreeg ze pas op het einde van haar leven erkenning voor haar werk.

Raadsel

Waarom Brancusi juist haar in 1916 op deze manier portretteerde, blijft een raadsel. Marie Bonaparte stond erom bekend haar gezicht vaak in een (hand)spiegel te bekijken, vandaar, wellicht, haar naar beneden gebogen houding. Al in 1909 had Brancusi een vrouwenbeeld gemaakt waarbij de nek is uitgerekt en het hoofd naar beneden hangt, dan nog wel herkenbaar met neus en lange haren.

De actie van de kunstenaar zette de kunstwereld ook voor het blok. Portretten en bustes van geïdealiseerde vrouwenlichamen waren al eeuwen geaccepteerd in de kunst, de verbeelding van een fallus bepaald niet. Tegelijk laat het ook vandaag nog zien dat het een uitdaging blijft om dit beeld, deze vrouw dus, te waarderen om haar eigen kwaliteiten.