Nieuw onderzoek naar Het melkmeisje biedt inzicht in de werkwijze van Johannes Vermeer (1632-1675). Dat heeft het Rijksmuseum donderdagmorgen op een persconferentie bekendgemaakt.

De zeventiende-eeuwse schilder was niet de snapshot-fotograaf avant la lettre die het dagelijks leven achteloos op de staart trapte. Vermeer was een schilder die intensief zocht naar de perfecte compositie voor zijn schilderijen. Die conclusie dringt zich op na het onderzoek, zei Rijksmuseum-directeur Taco Dibbits op de persconferentie.

Het onderzoek naar Het melkmeisje bracht drie artistieke beslissingen van de schilder aan het licht. Op de muur achter het meisje schilderde Vermeer in eerste instantie een houten rek met kannen. Voor de muur blijkt eerst een vuurmand te hebben gestaan, een mand met gloeiende kolen om babykleertjes te drogen. Het rek en de mand heeft Vermeer zelf overgeschilderd. Ook is voor het eerst duidelijk een onderschets met zwarte verf te zien.

Wonder van licht en kleur

De ontdekkingen zijn te danken aan geavanceerde nieuwe scantechnieken van de Universiteit van Antwerpen, zogenoemde Macro-XRF en RIS-scanapparatuur. Een onderzoeksteam van het Rijksmuseum verrichtte het onderzoek in samenwerking met het Mauritshuis, omdat het een grote Vermeer-tentoonstelling aan het voorbereiden is.

Gregor Weber, hoofd beeldende kunst bij het Rijks, zei blij te zijn met de verrassende onderzoeksresultaten. „Vermeers schildertechniek heeft altijd iets raadselachtigs gehad. Hoe heeft hij dit wonder van licht en kleur volbracht. Met de ontdekking van een eerste schets in zwarte verf krijgen we van zijn werkwijze nu een veel beter beeld.”

Dat Vermeer het kannenrek en de vuurmand weer wegschilderde betekent volgens Weber dat hij al schilderend de conclusie trok dat „minder meer is”. Volgens de conservator wilde Vermeer dat niets zou afleiden van de geconcentreerde bezigheid van het keukenmeisje.

De Vermeer-expositie, de eerste die het Rijksmuseum organiseert en het grootste overzicht ooit, is volgend jaar te zien van 10 februari tot en met 4 juni. Op de tentoonstelling hangen tenminste 27 van de 35 aan Vermeer toegeschreven schilderijen. Dat zijn er vijf meer dan op het laatste Vermeer-overzicht in Nederland, in 1996 in het Mauritshuis in Den Haag.

Te kwetsbaar

Het zijn er zo veel, legde Dibbits uit, omdat de Frick Collection in New York bezig is met een renovatie. De drie schilderijen van Vermeer uit die verzameling worden voor het eerst uitgeleend. „En waarschijnlijk ook voor het laatst”, voegde Dibbits daaraan toe.

Acht Vermeers ontbreken dus. Om goede redenen, aldus Dibbits. Het concert werd in 1990 gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in het Amerikaanse Boston, en is nog altijd spoorloos. De overige zeven schilderijen zijn of te kwetsbaar om naar Amsterdam te reizen, of ze mogen niet in bruikleen worden gegeven vanwege wettelijke restricties.

Gedurende de tentoonstelling zullen de in bruikleen gekregen schilderijen ook met de nieuwe scantechnieken worden onderzocht. Pas over drie jaar zullen de uitkomsten geopenbaard worden.