Hij is vooral bekend om zijn kunst in de openbare ruimte: strakke sculpturen die slechts uit een paar lijnen bestaan. Maar Jeroen Henneman maakte de afgelopen zestig jaar nog veel meer. Deze week is hij onze gids, en deelt hij behalve zijn favoriete kunstenaars ook graag de beste auto-ontwerper.

We hadden het kunstenaar Jeroen Henneman niet expliciet gevraagd. Want het zou wat te hoogdravend klinken: leg eens uit, wat is de essentie van het leven? Maar laten vragen die je niet hebt gesteld (misschien niet eens hebt bedacht) nou juist de mooiste antwoorden op te leveren. Een gesprek met Henneman (80) zit vol met zulke cadeaus. Of het nu gaat om wijze lessen, of om anekdotes uit de tijd dat hij als jongeman door Europa zwierf en zijn leven, om maar iets te noemen, gered werd door een groep Franse monniken. En dus vat hij in zijn keuken, op de bovenste verdieping van zijn huis met uitzicht over het Vondelpark in Amsterdam, het leven kort en bondig samen: ‘Nieuwsgierigheid en discipline, veel meer heb je niet nodig.’

Twee ateliers

Zelf heeft hij beide in overvloed. ‘Soms kijk ik van een afstandje naar mezelf en dan denk ik: sta je daar nou alweer, in je atelier?’ Dag in dag uit is hij bezig, ‘een beetje dit doen, een beetje dat, het gaat vanzelf’. En die nieuwsgierigheid? Die is ontembaar. ‘Daar lijd ik wel eens onder, want soms gaat het alle kanten op. Dan ben ik met een ontwerp voor een sculptuur bezig en dan denk ik: hoe zou dit werken als schilderij? Dus dan kom ik in een hele andere wereld terecht. Want een sculptuur ontwerpen en plannen heeft allemaal praktische kanten, terwijl er aan schilderen niets praktisch is. Als ik niet oplet wordt het een zooitje.’

In het huis van Henneman hebben die twee werelden, van sculpturen plannen en van schilderen, allebei een plek. Samen met zijn vrouw beschikt hij over meerdere verdiepingen van twee herenhuizen in Amsterdam-Zuid, die door trappen, een lift en ingenieuze doorgangen met elkaar zijn verbonden. In het souterrain van het ene pand heeft hij zijn constructieatelier, hier staan werkbanken, zaagmachines en tubes houtlijn. Via een onnavolgbare route komen we in het andere atelier terecht: een ruime en lichte schilderplek op de een na bovenste verdieping.

De Schreeuw, De Kus, Het Wiel

Verspreid door het huis staan schaalmodellen van de standbeelden die Henneman maakte voor de openbare ruimte. De kans is groot dat u de kunstenaar van deze sculpturen kent: strakke, herkenbare beelden die vaak uit slechts een paar lijnen bestaan. Zelf noemt hij ze ‘staande tekeningen’. Denk aan De Schreeuw, het monument ter nagedachtenis aan regisseur en schrijver Theo van Gogh in het Oosterpark in Amsterdam. Of aan De Kus, die in 1982 in Amsterdam-Zuidoost werd geïnstalleerd, en waarvan een variant in 2007 door de gemeente Apeldoorn cadeau werd gedaan aan koning Willem-Alexander en koningin Maxima. Automobilisten die vaak in de buurt van Amsterdam rijden kennen waarschijnlijk ook Het Wiel op het dak van het belastingkantoor langs de A10. Net zo beroemd is het portret uit 2000 van toenmalig koningin Beatrix, de tekening die iconisch werd door een los haarlokje.

Naast die bekende kunstwerken in opdracht heeft de kunstenaar sinds de jaren zestig een rijk oeuvre opgebouwd van autonome schilderijen, tekeningen, sculpturen en installaties. Ook maakte hij theatervoorstellingen en televisieprogramma’s en illustreerde hij boeken. Onlangs moest hij door die ruim zestig jaar aan kunstwerken grasduinen, ter voorbereiding op een grote overzichtstentoonstelling die op dit moment te zien is bij Museum Kranenburgh in Bergen.

Wat het bij hem losmaakte om al zijn werk tot nu toe de revue te zien passeren? Vooral verbazing. ‘Heb ik dit allemaal gemaakt?’ Ter illustratie laat hij zijn digitale archief zien: ruim honderdtachtig mappen in categorieën als ‘schilderijen’, ‘grafiek’ en ‘reliëfs’, die ieder weer talloze submappen bevatten. Tamelijk ongelooflijk, concluderen we na enig heen- en weergeklik. Waar discipline en nieuwsgierigheid wel niet toe kunnen leiden.

Roman: Hard-boiled Wonderland en het einde van de wereld (1985) van Haruki Murakami

‘Ik houd erg van de Japanse schrijver Murakami, en dan vooral van zijn vroege werk. In zijn latere boeken zoals Kafka on the Shore, zijn meest bekende, worden de verhaallijnen heel ingewikkeld en barok. De vroegere romans, met Hard-boiled Wonderland en het einde van de wereld als uitblinker, zijn juist knap in hun eenvoud. Daarin werkt hij steeds een centraal idee heel vernuftig uit.

Hard-boiled Wonderland en het einde van de wereld zit geniaal in elkaar, ik heb nog nooit zoiets gelezen. Murakami beschrijft in het boek twee werelden die verschillend zijn, maar parallel aan elkaar verlopen. De ene helft van het verhaal gaat over een vrij saaie man die als data-beveiliger werkt. De andere helft gaat over een man die een eigenaardig leven heeft en in een bibliotheek werkt als lezer van ‘oude dromen’. De hoofdstukken wisselen elkaar af. Gaandeweg ontdek je steeds meer hoe de twee verhalen met elkaar zijn verweven. Hoe precies, dat zal ik hier niet verklappen.’

Brug: Forth Bridge, Schotland

‘Bruggen zijn toch wel geniale uitvindingen. Je hebt natuurlijk de Golden Gate Bridge in San Francisco en de Luis I-brug in Porto. Maar de brug der bruggen is wat mij betreft de Forth Bridge in Schotland. Deze spoorbrug is adembenemend. Hij verbindt de oevers van de Firth of Forth, een brede riviermonding, en stamt uit 1890, toen ze wel al konden rekenen maar nog niet zo heel precies. Dat zie je terug in het ontwerp. Wat ik fascinerend vind, is dat je die gigantische stalen constructie hebt, die drie ruitvormen. Daartussen hangt de brug zelf, dat is eigenlijk maar een heel klein dingetje. De nadruk ligt daardoor op de schoonheid en het vernuftige van het bouwwerk. Ik heb er zelf een hele serie schilderijen aan gewijd.

De Forth Bridge is 2,46 kilometer lang en er is zo’n 55 duizend ton staal in verwerkt. Hij is daarmee ook enorm onderhoudsgevoelig. Er zit permanent een huisje in de brug waar de schilders wonen die aan het onderhoud werken. Dat is ook wel nodig, er is altijd wel een schildersploeg bezig.’

Filmregisseur: Federico Fellini (1920 – 1993)

‘In 1962 woonde ik na een aantal jaren rondzwerven door Europa in Parijs. Daar ging ik soms wel drie keer per dag naar de bioscoop. Ik zag veel Franse films, maar ook veel Italiaanse. Vooral de films van Fellini maakten veel indruk. In mijn gedachten werd hij mij beste vriend, we dachten over alles hetzelfde. Mijn wereld was zoals de wereld in zijn films. En hij verbeeldde die wereld ook nog eens zo goed. Zo gebruikte hij knipsels van rood papier om vuur te verbeelden, geweldig.

Mijn favoriete film van Fellini is Amarcord (1973), een semi-autobiografisch verhaal gebaseerd op Fellini’s eigen jeugd in Rimini. Het doet me erg denken aan jong zijn en aan die periode van zwerven door Europa toen ik een jaar of 18 was. Zo is er een scène met een nogal voluptueuze winkeldame die zich over de jonge hoofdpersoon, Titta, ontfermt. Tijdens mijn zwerftochten kwam ik ook vaak oudere vrouwen tegen die me onder hun hoede namen. Ik was echt nog een jongetje, een ongeleid projectiel en nergens bang voor. Zo kwam ik op heel wat plekken terecht.’

Auto: Bluebird Railton Rolls Royce (1935) (OF: Campbell-Railton Blue Bird?)

‘Ik heb veel met auto’s. Ik ben een hele goede monteur en heb altijd mijn eigen auto’s gerepareerd. Echt waar. Zodra ik op mijn 18de mijn rijbewijs haalde, heb ik mijn eigen auto gekocht: een Fiat 1100, voor 50 gulden. Bij de garage waar ik ’m kocht, aan de Haarlemmerweg in Amsterdam, mocht ik komen werken. Zo heb ik het vak geleerd. Dat kwam onder meer goed van pas toen ik jaren later met een Peugeot 404 stationcar door de Sahara reisde.

Ik heb nooit de behoefte gehad zelf auto’s te ontwerpen, maar ik ben gefascineerd door mensen die dat wel doen. Zoals Sir Malcolm Campbell, een gekke Brit die in de jaren dertig het record ter land wilde verbreken. Hij maakte eerst de Bluebird I en later deze, de Bluebird II, een bizar ontwerp met enorme wielen. Die wielen moesten zo groot zijn omdat het rubber anders uit elkaar spatte. Nu kunnen die dingen makkelijk 300 kilometer per uur, maar destijds kon het rubber dat niet aan. Als je de banden groter maakte was de omwenteling minder, en had je dus minder kans dat het rubber het begaf.’

Schilderij: Het rode atelier van Henri Matisse (1911)

‘Dit is een van de fascinerendste schilderijen die ik ken. Ik zag het voor het eerst in 1973, in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York en was meteen getroffen door de kleur ervan. Hoe bedenk je het, om de hele kamer rood te maken. Zelf heb ik geen verstand van kleur. Ik werk met contrasten: zwart en wit, lijnen, dus dat is iets heel anders. Kleur, dat is het paradijs. Het rode atelier lijkt een figuratief schilderij, want je herkent de objecten, zoals een klok, een tafel en een stoel. Maar het is niet figuratief. Matisse laat zien dat je als kunstenaar met herkenbare vormen een heel eigen wereld kunt creëren.

Veel van mijn lievelingsschilderijen zijn trouwens interieurs. Ik ben ook gek op Las Meninas van de Spaanse schilder Diego Velázquez, met die gekke, donkere ruimte. En op de interieurs van de 17de-eeuwse schilder Pieter Janssens Elinga. Daar moet ik nog eens goed over nadenken, wat dat betekent, die voorkeur voor binnenruimten.’

Beeldhouwer: Jannis Kounellis (1936 – 2017)

‘Ik was nog jong toen ik voor het eerst een beeld van de Griekse kunstenaar Jannis Kounellis zag, namelijk een volle juten kolenzak met opgerolde randen op de grond. In eerste instantie begreep ik het niet helemaal. Ik kom zelf uit de kolentijd en dacht meteen aan de jongens die met zulke zakken op hun schouders langs de huizen gingen om kolen rond te brengen. Het zat te dicht op de werkelijkheid. Pas later begreep ik: hij laat niet onze werkelijkheid zien, maar de geheimzinnige beladen werkelijkheid in zijn hoofd. Dat hij daarbij simpele en herkenbare objecten gebruikt zoals zo’n kolenzak, of, in een ander werk, stoelen en dekens, heeft soms een verbijsterende kracht.

In 1969 stelde Kounellis twaalf levende paarden tentoon in een galerie in Rome. Met kettingen zaten ze vast aan de muur. Ik heb die installatie niet in het echt gezien, maar las erover en zag er foto’s van. Zo moet je kunst maken, dacht ik toen: vrij van remmingen. Hij heeft me geleerd om los te komen van mijn eigen beperkingen over wat kunst wel en niet kan zijn.’

Gebouw: Lingotto Fiat-fabriek, Turijn

‘Samen met Dirk Jan Postel, de architect van onder meer Museum Voorlinden en Museum Kranenburgh, ga ik eens in de zoveel tijd op een architectuurreis die we zelf organiseren. Een van mijn favoriete reizen was naar het Italiaanse Turijn. De geschiedenis van de schoonheid van die stad zou je kunnen samenvatten als ‘de wet van de remmende voorsprong’. Het was al een schitterende stad en van 1861 tot 1865 ook nog eens de hoofdstad van het verenigde Italië. Veel gebouwen dateren uit die tijd. Ooit waren ze enorm modern, nu is het alsof de tijd er is blijven stilstaan.

De oude Lingotto-fabriek van Fiat, uit 1922, ligt aan de rand van de stad. Het is een enorm gebouw met een bijzondere open structuur en als klap op de vuurpijl een asfaltbaan op het dak. Daar werden de auto’s getest, en daarna reden ze van de beeldschone afritten aan weerszijden van het gebouw af. Inmiddels is het door architect Renzo Piano omgebouwd tot een complex met een winkelcentrum, horeca en een museum. Het is een vrij hoog gebouw, vanaf het dak heb je een mooi uitzicht over de stad en de Alpen. En dan sta je dus, op dat dak, op een asfaltbaan. Een vrij bizarre ervaring.’

Tekenaar: Hugh Ferriss (1889-1962)

‘De tekeningen van wolkenkrabbers en andere moderne architectuur van de Amerikaan Hugh Ferris heb ik als jonge jongen leren kennen. Onze buurman was schilder en ik kwam graag bij hem over de vloer. Een van de dingen die ik dan deed was bladeren in The Illustrated London News, wat ooit de eerste geïllustreerde krant ter wereld was. Daar kwam ik tekeningen van Ferriss tegen bij artikelen over wolkenkrabbers in de Verenigde Staten. Stel je voor dat je zo goed kan tekenen, dacht ik toen.

Ferriss was architect, illustrator en dichter maar werd vooral bekend met de illustraties die hij in opdracht van andere architecten maakte. Die tekeningen hebben iets heel griezeligs. Niet bepaald wat je wil overbrengen als je als architect een nieuw gebouw aan de man wil brengen, lijkt me. Toch werd hij steeds opnieuw door al die bureaus gevraagd.’

Restaurant: Boccon DiVino, Montalcino, Italië

‘Het eten bij dit restaurant is prima, eenvoudig en lekker. Maar het uitzicht, dat is te gek voor woorden. Het ligt op een heuvel, waardoor je uitkijkt over heel Toscane. Ik ken het daar goed, we hebben in de buurt een huis. Bovendien wandel ik er graag met vrienden. Met mijn wandelclub hebben we een keer precies door dat landschap gelopen, van het stadje Pienza naar Montalcino waar dit restaurant ligt. Dat hele gebied zie je dan dus van bovenaf. Het uitzicht is eigenlijk veel van hetzelfde, het is het plattere deel van Toscane, met die golvende gouden graanvelden. En toch is het prachtig.’

Wekenlang kan kunstenaar Klaas Gubbels aan de lijnen van een koffiekan schaven. Nu is er van zijn werk een overzichtsboek.

Klaas Gubbels, die kennen we van de ‘supersaaie stillevens’ – zijn eigen woorden – en dan vooral van de koffiekannen. De ­linker is uit 1961, de rechter uit 1995, en de inmiddels 89-jarige kunstenaar is er nog ­altijd niet op uitgekeken, getuige een zeefdruk uit 2022: Het ongelijke van hetzelfde. Die siert de omslag van een recent verschenen overzichtsboek met het oeuvre van Gubbels sinds het begin van de jaren vijftig.

Almaar meer van hetzelfde? Niet voor Gubbels, die de kannen in een interview in deze krant in 2019 omschreef als levende wezens met allerlei verschillende karakters: agressief en humeurig, opgewekt en aanstellerig. Hij kan wekenlang aan zo’n schilderij werken, vertelde hij; eindeloos ‘zeiken’ over een enkele lijn.

Voor de kunstkijkers die toch wat meer variatie ­willen, heeft het boek dat te bieden: tafels en stoelen, schaakborden, menselijke gestaltes. Ook stilistisch heeft Gubbels niet stilgezeten. Zie alleen al de reeks portretten die hij in de jaren vijftig maakte. En dan is er in dit boek ook nog veel te lezen, met tekstbijdragen van onder meer Adriaan van Dis, Cherry Duyns en Niña Weijers.

Klaas Gubbels.
Het ongelijke van hetzelfde
nai010 uitgevers en Christian Ouwens Galerie;
312 blz. € 49,95