Wim de Bie, de helft van het televisieduo Van Kooten en De Bie, was een groot satiricus, wiens creaties nog lang in het collectieve geheugen gebeiteld zullen staan. Maandag overleed hij op 83-jarige leeftijd.

‘Kees was leuker dan ik, steengoed, dat heb ik nooit een bezwaar gevonden’, zei Wim de Bie in 2015 tegen de Volkskrant over zijn compagnon Kees van Kooten als komisch acteur. Daarmee deed hij zichzelf schromelijk tekort: zijn inbreng in het legendarische televisieduo Koot en Bie was van onschatbare waarde, evenals vele van zijn typetjes.

Niet voor niets riep de Varagids Van Kooten en De Bie in 2020 uit tot ‘Allerbeste duo uit de Nederlandse televisiegeschiedenis’. Juist omdat zij volgens de jury ‘elkaar versterkten als zij samen op televisie te zien waren’.

Maar ook De Bie alleen heeft het niet aan waardering ontbroken. Naast twee Zilveren Nipkowschijven en eenmaal een ere-Nipkowschijf voor zijn werk met Kees van Kooten, kreeg De Bie in 1985 een Edison voor zijn solo-album De Bie zingt. Vijf jaar later won hij de Henriëtte Roland Holst-prijs voor zijn boek Schoftentuig.

Alle typetjes en teksten van het duo kwamen tot stand in samenwerking, maar het was De Bie die een briljante Hans van der Vaart, burgemeester van de gemeente Juinen, neerzette. Of de zonderling Walter de Rochebrune, die de wereld analyseerde vanuit zijn tuinhuisje. De Bie vertolkte ook menig vrouwenrol: psycholoog Mémien Holboog (geïnspireerd op toenmalig NCRV-presentatrice Legien Kromkamp), de kwakzalver Berendien uut Wisp (een persiflage op de kruidenvrouw Klazien uit Zalk), en Thea Ternauw, de zwijgzame épouse van de zelfvoldane man Ralph.

Het zat er al vroeg in

Het begon allemaal in Den Haag, geboortestad van zowel De Bie als Van Kooten. De twee leerden elkaar kennen op het Daltonlyceum, waar de chemie al snel haar werk deed. Ze werkten eind jaren vijftig beiden in de cabaretgroep Cebrah. De Bie ging Nederlands studeren, maar zwaaide voortijdig af en ging naar een driejarige opleiding in Hilversum tot ‘radio-cabaretier’. Na een start bij het jongerenprogramma Multiplex maakte hij in 1963 Uitlaat, een baanbrekend programma met onder anderen W.F. Hermans, H.M van Randwijk, Provo Robert Jasper Grootveld en Johnny de Selfkicker (Johnny van Doorn). Het werd wekelijks afgesloten door De Bie en Van Kooten als de Klisjeemannetjes, die hun gesprekken steevast aan het biljart voerden.

Hun tv-debuut maakten ze in 1965 bij Mies Bouwmans programma Mies en scène. Vijf jaar later speelden ze in het roemruchte Hadimassa, waarna ze zich als duo hadden gevestigd. Voor de VPRO verschenen ze in Het gat van Nederland, waarna ze decennialang verschenen als Koot en Bie, het Simplisties Verbond en tot slot als Keek op de week.

Het succes was ongekend. Samen met Van Kooten verzon De Bie woorden als ‘doemdenken’, die in de Van Dale zouden belanden en nog altijd tot het algemeen spraakgebruik behoren. Elpees van het duo werden grijsgedraaid. Hun ‘Bescheurkalenders’, met daarin grappen en scènes voor elke dag, hingen in de jaren tachtig op toiletten van bijna heel progressief Nederland. Het succes culmineerde in 1986 in Het groot bescheurboek, een bloemlezing uit veertien kalenderjaren. De zondagse satire van Keek op de week was de hoogmis voor de linksige kerk van tv-kijkers, ingebed tussen een jongerenprogramma, de buitenlandrubriek Diogenes en tot besluit een spreekwoordelijk Albanees filmhuisdrama.

Een zwak voor onaangepasten

De imposant vele creaties, columns en commentaren van De Bie – ook nog zanger op meerdere albums, naast De Bie zingt ook op De fluiten van ver weg, samen met Henny Vrienten – vormen een omvangrijk en caleidoscopisch oeuvre, waarin De Bie veel kanten van zijn wat verborgen gehouden persoonlijkheid zal hebben uitgebaat.

Hij moet een zwak hebben gehad voor de onaangepasten, zoals de alcoholistische straatbewoner Dirk, of wellicht zijn bekendste en populairste type Tedje van Es: de lange besnorde van de twee door en door Haagse sjacheraars Jakobse en (‘Godverdegodver’) Van Es, die de tuin ‘winterklaar’ kwamen maken en Maison Prettyboy oprichtten, ‘Voor al uw dameswensen’ of – iets te succesvol, bleek later – de politiek bestormden met De Tegenpartij (‘Geen gezeik, iedereen rijk’).

Goede tweede is wellicht Frank van Putten, het nimmer uit het nest gevlogen jong van Carla, op het natuurijs ‘gezellig zwierend’ op Friese doorlopers. Met verbeten mond tegen de camera: ‘Ik wíl helemaal niet zwieren met mijn moeder. Ja, met een lekkere del van een meid wil ik zwieren, langs de cafés. Maar ik heb geen lekkere del van een meid; daar ben ik voor behandeld.’

Het zijn creaties die de tand des tijds hebben doorstaan, blijkt bij terugkijken. Hetzelfde geldt voor de tirades van de strenge leraar Duits, Otto den Beste, die zich mateloos kon opwinden over de vunzigheid van moeder Natuur in het voorjaar. ‘Die hele lente is een obsceen jaargetijde. Met die bloemen die maar opengaan, en dat je in die kelken kan kijken en die vieze meeldraden en stampers open en bloot ziet hangen. Laat ze die viezigheid voor zich houden!’

Zijn satire betrof vaak de media. Vandaar wellicht zijn reeks prototypen journalisten, zoals verslaggever en vakbondsman Aad van der Naad en de eerwaarde reporters Harry F. Kriele, Bulle van Berkel en Louc Hobbema. Soms had hij genoeg aan zichzelf, wanneer hij een krantenartikel becommentarieerde, of bijvoorbeeld het mediaspektakel waarmee het fenomeen Connie Palmen werd gelanceerd.

In eigen beheer

Het tv-werk is allemaal bewaard gebleven en op YouTube terug te zien op ‘het officiële Totaalkanaal van Kees van Kooten en Wim de Bie’. Het is hun eigen domein, bewaakt tegen onverlaten die er tegen hun zin in mee aan de haal willen gaan voor een naslagwerk. Van Kooten en De Bie keerden zich tegen een encyclopedie van hun werk die zonder hun medewerking en toestemming (maar inclusief feitelijke onjuistheden) was verschenen.

In 2011 verruilde De Bie zijn woonplaats Bussum voor zijn geboortestad Den Haag. In het gebouw van het elektriciteitsbedrijf waar ooit zijn vader werkte had De Bie een werkruimte waar jarenlang een deel van de artistieke inboedel van Koot & Bie lag opgeslagen. Van het grensbord van de gemeente Juinen tot vele tientallen cahiers waarin bijvoorbeeld de geboorte van Walter de Rochebrune valt te reconstrueren (de man had aanvankelijk heel andere namen). Hoe geïmproviseerd en spontaan sommige sketches ook leken, in werkelijkheid waren ze tot op de komma uitgeschreven, blijkt uit die aantekeningen. Cultuurhistorici zullen er jaren mee vooruit kunnen.

Blijvend vernieuwend

Toen het duo in 1998 hun tv-samenwerking beëindigde, begon De Bie (na een korte soloperiode op tv) in 2002 iets opmerkelijks: een weblog. Met zijn ‘Bieslog’ bleek hij een pionier van de blogbeweging die later zou ontstaan. In 2005 kreeg hij er de Zilveren Prichettprijs voor uitgereikt, een ‘historisch eerbewijs’ vanwege het ‘aanstekelijk enthousiasme’ waarmee hij in woord en beeld op zijn kenmerkende wijze reageerde op het nieuws van de dag. Uit financiële overwegingen had de VPRO het kanaal opgeheven en de ruim zesduizend berichten en audio- en videofragmenten verwijderd. In 2019 konden ze weer worden teruggeplaatst, Bieslog is nog altijd te zien.

De Bie – halverwege de jaren tachtig columnist voor het katern Vervolgens in de Volkskrant – schreef een groot aantal boeken, waarvan de bekendste wellicht Meneer Foppe en het gedoe is. Daarin bundelde hij ‘satirische observaties van eigentijds gedoe’. Dat raakt precies de kern van zijn oeuvre: in veel van zijn typetjes zat naast het soms louter komische een zekere weerstand tegen moderniteiten, zeker wanneer die voorbijgingen aan het individu.

Privé en buitenwereld bleven gescheiden

Al lopen creatie en werkelijkheid ver uit elkaar, zijn verschijning in het dagelijks leven deed het meest denken aan de ‘eenzaamheidsgenieter’ Foppe, een verlegen vrijgezel die al worstelt met zoiets intiems als wc-papier op de band bij de kassa van de supermarkt te leggen.

Het moet iets van zijn persoonlijkheid hebben weerspiegeld. Die persoonlijkheid liet zich niet makkelijk kennen aan de buitenwereld. Interviews waren schaars, De Bie hekelde de emotiecultuur in de media. ‘Ik heb het altijd moeilijk gevonden mezelf neer te zetten in het openbaar. Mijn privéleven gaat niemand iets aan, dat voel ik heel sterk’, zei hij in de Volkskrant. ‘Dat is tegenwoordig bijzonder aan het worden, want iedereen vent alles uit: alle ziekten, alle ongemakken. Daar hou ik niet van.’

De laatste jaren meed hij de openbaarheid. De ziekte van Parkinson belemmerde hem steeds meer. Zoals in het verkennen van het medium podcast, nog ver voordat het zou populariseren.

Wim de Bie is 83 jaar geworden. Een monument is omgevallen, zijn erfenis staat in het collectieve geheugen gebeiteld.