Is het de gewijde stilte die past bij zijn ernstige schilderijen en zijn al even ernstige levenswandel? Of zijn we gewoon Mondriaanmoe? Druk is het in elk geval niet op de jubileumtentoonstelling Rondom Mondriaan die het Haagse Kunstmuseum heeft georganiseerd naar aanleiding van des schilders 150ste geboortejaar. Het was me al eerder opgevallen, de laatste jaren in de speciale De Stijl-vleugel van het museum met zijn Mondriaans, Rietvelds, Van der Lecks en Van Doesburgen: er is nauwelijks een bezoeker te bekennen. Het gemiddelde van zeven seconden dat volgens berekeningen toeschouwers voor een kunstwerk zouden doorbrengen geldt ook voor Mondriaan – in het gunstigste geval.

Het is een pijnlijke constatering. Temeer omdat we het hier hebben over ‘een van de grootste kunstenaars van de twintigste eeuw’, volgens het Kunstmuseum, ‘de man die alles veranderde’, zoals de titel van een eerdere catalogus luidt. Wat op zich een juiste eretitel is.

Piet Mondriaan (1872-1944) was een van de radicaalste kunstenaars ever. Boegbeeld van het modernisme. De man over wie altijd wordt betoogd dat hij eigenhandig de ontwikkeling in de kunst heeft omgebogen door alle figuratieve herkenbaarheid uit zijn schilderijen te weren. De man die op zoek was naar het dna van de kunst en het vocabulaire wist te reduceren tot de kleuren rood, geel, blauw en wit, plus een grid van zwarte lijnen.

De man ook die, met zijn stugge vasthouden aan het ingeslagen minimalisme, zichzelf in een hoek leek te hebben geschilderd, maar op het einde van zijn leven dat wist te revitaliseren met een fikse portie dynamiek. Geïnspireerd door boogiewoogieklanken, waarop hij in de avonduren danste, na een slokje; muziek waarnaar hij zijn laatste werk vernoemde: Victory Boogie Woogie, een schilderij dat swingt met kleine kleurvlakjes en stukjes tape, en dat hoewel verre van voltooid, als de ‘Nachtwacht van de 20ste eeuw’ werd bestempeld.

Die man dus. Van wie het Haagse Kunstmuseum zo’n driehonderd werken bezit, inclusief de langdurige bruikleen van voornoemde ‘Nachtwacht’. Het meesterwerk dat evenwel, na vele omzwervingen door het museumgebouw, in de vaste opstelling in het laatste zaaltje van de laatste afdeling hangt. En waarvoor steevast een bankje staat waarop (ook steevast) niemand zit. Zoveel anders dan de echte Nachtwacht, van Rembrandt, zestig kilometer verderop in het Rijksmuseum, waarvoor het wél dagelijks dringen is.

Is Mondriaans momentum voorbij? Weet het Haagse museum diens oeuvre niet aan de man te brengen?

Met Rondom Mondriaan doet het museum daartoe wel een nieuwe poging. De tentoonstelling toont Mondriaans werk tussen dat van zijn tijdgenoten en navolgers. Zo hangt zijn landschap met bomen langs het Gein naast een tafereel met wolken boven een meer van Willem Roelofs; een hoekige harlekijn van Picasso naast Mondriaans boom met even hoekige takken; zijn compositie met vier gele lijnen bij een drieluik met gele vlakken van Bob Bonies; een vroeg meisjesgezicht van Mondriaan naast het portret van Hendrika van Snippenberg, nazaat van Nederlandse arbeiders in Suriname, van Iris Kensmil.

Het is zeker een poging van het museum de reikwijdte van Mondriaan te vergroten en zijn belang te verbreden. Maar veel verder dan een serie formele verwantschappen komen ze in Den Haag niet. Wat ook waarschijnlijk de hele kwestie is met de appreciatie van Mondriaan: hij mag dan de Grote Pionier zijn geweest in de ontwikkeling van figuratie naar abstractie – van appelboom naar ruitjespatroon – tegelijk denk je: who cares? De ontwikkeling is eerder voer voor kunsthistorici en andere theoretici.

Wellicht is dat ‘het probleem met Piet’: alsof er helemaal niets anders over hem valt te zeggen. Wordt het niet eens tijd om Mondriaan te bevrijden van het dogma van de stilistische vooruitgang? Door zijn schilderijen te laten zien buiten de gebaande paden van kleur- en vormovereenkomsten? In een breder verband, zoals hij zelf zijn werk ook zag: maatschappelijk, spiritueel, op het religieuze af. Of juist als onderdeel van een levendige, uitbundige wereld, buiten de kunst. Had de vroegere directeur van het Kunstmuseum, Hans Locher, niet eens gezegd dat hij de Victory Boogie Woogie nog nooit zo mooi had zien hangen als op de slaapkamer van de familie Newhouse (van wie het werd gekocht in 1997)? Recht tegenover het uitzicht over de straten en de wolkenkrabbers van New York.

Kunst kopen begint bij kijken. In het ideale geval: naar een kunstwerk in een galerie waar je op slag verliefd op wordt en wat nog betaalbaar is ook. Maar in veel gevallen begint het voornemen ergens anders: thuis. Bij een lege plek aan de muur. Zou daar een kunstwerk kunnen hangen? Waar dan te beginnen?

Met die vraag worstelde consultant en coach Nienke van der Wal (42) een aantal jaren geleden: ‘Er zijn veel drempels om kunst te kopen, dat hoor ik ook van vrienden: financiële drempels, het gevoel dat de kunstwereld nogal incrowd is. Ik hoor ook vaak mensen zeggen: ik ken de regels niet.’ In 2017 richtte ze daarom Young Collectors Circle op om startende kunstkopers te helpen met bijeenkomsten, lezingen en cursussen.

De belangrijkste les (en waarschuwing): kunst kopen kost tijd. Van der Wal: ‘Het duurt gewoon even voor je herkent wat je echt te gek vindt. Die meters moet je zelf maken.’ Val je op fotografie, schilderkunst of beeldhouwkunst? Kijk je liever naar iets wat je kunt herkennen (figuratief) of juist abstract? Kunstbeurzen zijn een laagdrempelige manier om veel kunst te bekijken. Hopelijk is dat binnenkort weer mogelijk. Internet kan ook een bron van inspiratie zijn: veel galeries, musea en kunstenaars hebben nieuwsbrieven en plaatsen foto’s van kunstwerken op Instagram.

Zelfvertrouwen

Daarnaast is het voor een eerste aankoop belangrijk om ‘zelfvertrouwen’ te ontwikkelen, zegt Van der Wal. Dat betekent dus ook: vragen durven stellen over wat je ziet. Sinds winkels op afspraak open zijn, is het mogelijk een afspraak te maken om een galerie te bezoeken. Je hoeft dan niet meteen iets te kopen, benadrukt Van der Wal uit: ‘Een galerie is niet alleen een winkel, het is een plek om kunst te ontdekken.’

En dan, als je op een kunstwerk valt? Dan nog is het belangrijk de tijd te nemen. ‘Ik koop alleen schilderijen die me ’s nachts uit mijn slaap houden,’ vertelde de Zwitserse kunstverzamelaar Donald Hess eens in een interview. Klinkt eng, maar Hess bedoelde dat hij schilderijen uitkiest die hem blijven boeien, jarenlang. Daarvoor heeft Van der Wal ook een tip: ‘Vaak gaat een idee langer mee dan alleen een beeld.’ Het is dus belangrijk het verhaal achter het kunstwerk te weten te komen, via de galeriehouder of de kunstenaar.

Kunstwerken kunnen heel kostbaar zijn, dat is te zien aan krantenberichten over veilingrecords, maar dat hoeft niet. De prijs van kunstwerken wordt bepaald door verschillende ingrediënten, zoals het formaat, het medium, de uniciteit en (in hoge mate) het CV van de kunstenaar. Een loeigroot schilderij waarvan er maar één bestaat, heeft dus doorgaans een hogere prijs dan een kleine foto die in een hoge oplage is gedrukt. Wat het CV betreft kan het prijskaartje van een kunstenaar stijgen door bijvoorbeeld tentoonstellingen, prijzen, prestigieuze opleidingen of het feit dat de kunstenaar in bepaalde collecties is vertegenwoordigd.

Rekenmodel

Bij schilderkunst hanteren galeries vaak een specifiek rekenmodel. Namelijk de hoogte plus de breedte van het schilderij maal ‘de factor’. Die factor is een getal dat oploopt met de carrière van de kunstenaar en begint bij ongeveer acht. Een schilderij van dertig bij dertig centimeter van iemand vers van de kunstacademie kost dan dus 480 euro (zestig keer acht). De factor loopt op wanneer de carrière van de kunstenaar een vlucht neemt, voor een gevestigde kunstenaar kan de factor bijvoorbeeld dertig zijn (1800 euro).

Van der Wal: ‘Het is een economie van vertrouwen. Je moet erop vertrouwen dat de galeriehouder zijn best doet voor de kunstenaar: dat de prijs marktconform is.’ Om een beeld te krijgen van prijzen kan het slim zijn te kijken op een websites waar (deels) prijzen bij vermeld staan: zoals Artsy, GalleryViewer, PattyMorgan en WeLikeArt. Veel galeries bieden de kans om gespreid te betalen, bijvoorbeeld via de KunstKoop, een speciale regeling van het Mondriaan Fonds en de bank Santander. Durf je de stap toch (nog) niet aan, dan is een kunstuitleen een laagdrempelig alternatief.

Kunst kopen kan verslavend zijn. Sommige mensen gaan door met kopen als er helemaal geen lege plek meer in huis is. De Amerikaanse verzamelaar Johanna Garfield zei daarover: ‘(Kunst) verzamelen is een vorm van gekte. Het is geen kwade obsessie. Het is geen drugsverslaving. Het is een goede verslaving. Het houdt je van de straat.’